Regisseur Steve McQueens oorsprong ligt bij visual art. Het mag dan ook geen verrassing zijn dat de Oscarwinnaar een onorthodoxe benadering van non-fictie hanteert. Zonder ook maar één interview of archiefmateriaal verbindt hij verleden en heden met elkaar in De Bezette Stad. Een aangrijpende documentaire over zijn geadopteerde thuisstad Amsterdam.
De documentaire is geïnspireerd op het boek Atlas van een Bezette Stad. Amsterdam 1940-1945 van McQueens partner, historica Bianca Stigter. Het levert een intrigerend portret op. Van een stad tijdens de Nazi-bezetting en een reis door de laatste Amsterdamse jaren tijdens de pandemie en hevige protesten. Evengoed hoopgevend als verpletterend.
Modern Pompeï
Waar gaan de herinneringen van een stad naartoe? McQueen (12 Years a Slave, Shame, Widows) laat zien hoe het verleden ons heden achtervolgt. Het is interessant om te zien hoe we zijn gearriveerd bij een nieuwe manier van verhalen vertellen over het Nazi-tijdperk. Een geschiedenis die nog altijd voelbaar is in de stad en iets dat McQueen wilde laten zien in een nieuwe vorm.
“Ik denk dat de film gaat over het bevorderen van het gesprek,” vertelt McQueen. “Het is een voortzetting van een gesprek dat al gaande is. En het gesprek is nu anders, omdat er vragen zijn over wissen – en niet-wissen. Amsterdam is een stad waar veel van de gebouwen die mensen in de jaren veertig gebruikten er nog steeds staan. Ze worden vanaf de jaren 40 op verschillende manieren gebruikt, maar er is niet veel zichtbaar veranderd. Het lijkt in zekere zin bijna op Pompeï. Het verleden is fysiek aanwezig in ons heden. Bianca (Stigter red.) en ik noemen de film bijna een soort opgraving, waarbij het verleden naar de huidige stad werd gebracht en op die manier het verleden versterkt. Ik denk dat je als kijker soms de voice-over volgt, soms word je meegezogen in de beelden, maar dan gebeurt er iets anders in je hoofd, waar de verbindingen samenkomen.”
Die in gelijke mate, mooi, inspirerend als verdrietig zijn, omdat het je volgens McQueen doet nadenken over hoe herinneringen in stand worden gehouden. Nog altijd soms een vreemde gewaarwording voor de regisseur. “Ik ben opgegroeid in Londen, in een niet-bezette stad, dus toen ik naar Amsterdam vertrok was dat interessant voor mij. Ik weet nog dat ik aan Bianca vroeg: waar dient dat monument op de hoek voor? En zij vertelde me: oh, daar hebben ze dertig mensen doodgeschoten. Wat? Het is vreemd om in een voorheen bezet land te leven. Voor mij was het alsof ik met geesten leefde. Er spelen voortdurend twee verhalen tegelijkertijd. Dit idee van het heden in wisselwerking met het verleden, de levenden en de doden, leidde tot de film. En tegelijkertijd was Bianca natuurlijk haar boek aan het schrijven.”
Covid, Floyd & Trump
En toen sloeg Covid toe. Waar er in eerste instantie paniek was voor de filmmaker, sloeg dat al snel om in een overgave. Dit was ‘hoe het was’, dus ging hij eropuit. “Maar oh mijn God, wat is er in die drie jaar vanaf 2019 gebeurd! Het was alsof er zich een heel tijdperk afspeelde terwijl we de film maakten. Covid, George Floyd, Trump en natuurlijk klimaatprotesten om de snel toenemende crisis voor de hele mensheid aan te pakken. Toen ik begon met het monteren en terugkijken van de beelden, werd het duidelijk dat de film gedeeltelijk een document is van deze tijd, van zijn vreemdheid en gevaar. En de verhalen over de bezetting werden actueler. Te midden van de protesten in Amsterdam zie je ook diepere lagen van de geschiedenis, zelfs van vóór de bezetting, die nog steeds een impact hebben op de stad, inclusief de erfenis van het kolonialisme en de slavernij. Ik zal Amsterdam nooit meer op dezelfde manier zien. Het is een stad die veel geweld heeft meegemaakt, maar er zit ook veel hoop in.”
De Bezette Stad (nu in de bioscoop), Atlas van een bezette stad (Atlas Contact, €50)
